برای ضدعفونی کردن اتاق عمل از چه موادی استفاده می‌شود؟

در بیمارستان به دلیل اهمیت بالای جلوگیری از انتقال عفونت‌ و حفظ محیط استریل، استفاده از مواد و محلول‌های ضدعفونی‌کننده اتاق عمل یکی از اصلی‌ترین اقدامات پیشگیرانه است. این مواد با هدف از بین بردن یا مهار رشد میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها به کار می‌روند. انواع مختلفی از ضدعفونی‌کننده‌ها، بسته به نوع میکروارگانیسم‌ها و سطح یا ابزاری که نیاز به ضدعفونی دارد، مورد استفاده قرار می‌گیرند. شناخت دقیق این مواد و نحوه صحیح استفاده از آن‌ها نه تنها برای کاهش ریسک عفونت‌های بیمارستانی ضروری است، بلکه در ارتقای ایمنی بیماران و کادر درمانی نیز نقش بسزایی ایفا می‌کند. در این مقاله قصد داریم به بررسی انواع مختلف مواد و محلول‌های ضدعفونی‌کننده که در بیمارستان مورد استفاده قرار می‌گیرند، بپردازیم.

اهمیت ضدعفونی کردن اتاق عمل

اتاق عمل به عنوان یک محیط حساس و حیاتی در مراکز درمانی، جایی است که در آن عملیات جراحی بر روی بیماران انجام می‌شود. در این فضا، هر گونه میکروارگانیسم می‌تواند به راحتی موجب عفونت‌ها و عوارض جدی شود. از آنجایی که بسیاری از بیماران در وضعیت‌های آسیب‌پذیر قرار دارند و سیستم ایمنی آن‌ها ممکن است ضعیف باشد، حفظ یک محیط استریل و بهداشتی ضروری است.

بنابراین نخستین هدف ضدعفونی کردن اتاق عمل جلوگیری از عفونت‌های بیمارستانی است که می‌تواند سلامت بیماران را به خطر بیندازد و به مشکلات جدی منجر شود. ایجاد یک محیط استریل نه تنها به حفظ ایمنی بیماران کمک می‌کند، بلکه کادر درمان را نیز در برابر عفونت‌ها محافظت می‌کند. این امر بهبود کیفیت مراقبت‌های بهداشتی را به همراه دارد و با کاهش هزینه‌های ناشی از عفونت به نفع سیستم بهداشت و درمان است. علاوه بر این، رعایت پروتکل‌های ضدعفونی به مراکز درمانی این امکان را می‌دهد که به استانداردهای بهداشتی پایبند باشند و اعتبار خود را حفظ کنند.

تفاوت ضدعفونی کردن و استریل کردن

توجه داشته باشید که فرآیند ضدعفونی کردن با استریل کردن متفاوت است. ضدعفونی فرآیندی است که سبب از بین بردن یا کاهش تعداد میکروارگانیسم‌ها (باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها) می‌شود و معمولاً برای سطوحی که با خون یا مایعات بدن تماس ندارند یا در تماس با زخم باز نیستند، استفاده می‌شود. اما استریل کردن به فرآیند از بین بردن تمام میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها و اسپورها اطلاق می‌شود.

بنابراین، تجهیزاتی که به ‌طور مستقیم با بدن بیمار در تماس هستند، باید علاوه بر ضدعفونی، تحت فرآیند استریلیزاسیون نیز قرار گیرند. این موضوع به ویژه در مورد ابزارهای جراحی، لوله‌های انتوبه و دستگاه‌های بیهوشی اهمیت دارد، زیرا تماس مستقیم آن‌ها با بافت‌ها و مایعات بدن، ریسک عفونت را به ‌طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. با رعایت دقیق این فرآیندها، می‌توان ایمنی بیماران و کادر درمانی را تضمین کرد. برای کسب اطلاعات بیشتر، مقاله استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی را مطالعه بفرمایید.

مواد ضدعفونی‌کننده مورد استفاده در اتاق عمل

برخی از رایج‌ترین مواد و محلول‌های ضدعفونی‌کننده اتاق عمل عبارتند از:

۱-ضدعفونی‌کننده های الکلی

الکل‌های ضدعفونی‌کننده مانند ایزوپروپیل الکل و اتانول سال‌هاست که به عنوان ضدعفونی‌کننده‌های مؤثر در مراکز بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این ترکیبات در برابر انواع میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها و ویروس‌ها مؤثر هستند، اما نمی‌توانند اسپورهای باکتریایی را به‌ طور مؤثر از بین ببرند.

الکل به ‌طور معمول برای ضدعفونی کردن سطوح و ابزارهای معمولی مانند گوشی‌های پزشکی و برخی دماسنج‌ها استفاده می‌شود و برای استریل کردن ابزارهای جراحی مناسب نمی‌باشد، زیرا قادر به از بین بردن اسپورها نمی‌باشد. علاوه بر این، الکل‌ها می‌توانند به مواد مختلف از جمله برخی پلاستیک‌ها آسیب برسانند که این امر آن‌ها را برای استفاده در برخی تجهیزات پزشکی نامناسب می‌کند. همچنین الکل‌ها آتش‌زا هستند و باید در مکان‌های با تهویه مناسب استفاده شوند. از طرفی تبخیر سریع آن‌ها می‌تواند زمان تماس لازم برای ضدعفونی مؤثر را دشوار کند.

بنابراین الکل‌ها برای ضدعفونی سطوحی که نیاز به ضدعفونی فوری دارند یا ابزارهایی که به سرعت باید مورد استفاده قرار گیرند، ایده‌آل است. اما برای ضدعفونی‌های عمیق‌تر ابزارهای جراحی حساس، نیاز به استفاده از مواد دیگر با زمان تماس بیشتر و ماندگاری بالاتر است.

۲-ضدعفونی‌کننده های بر پایه کلر

یکی دیگر از مواد ضدعفونی‌کننده که به ‌طور گسترده در بیمارستان‌ها و اتاق‌های عمل استفاده می‌شود، هیپوکلریت‌ها (Hypochlorites) هستند که از ترکیبات کلر محسوب می‌شوند. هیپوکلریت سدیم معمولاً به ‌عنوان مایع سفیدکننده خانگی شناخته می‌شود و محلول‌های ۵.۲۵% تا ۶.۱۵% آن به عنوان یک ضدعفونی‌کننده بسیار قوی در سیستم‌های بهداشتی کاربرد دارند.

این ماده در برابر طیف گسترده‌ای از میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها مؤثر است. از هیپوکلریت سدیم برای ضدعفونی سطوح، ابزارهای کوچک و محیط‌های اطراف بیمار استفاده می‌شود. این ماده قادر است میکرواورگانیسم‌های مقاوم را از بین ببرد و برای تمیز کردن مناطقی که آلودگی خشک ‌شده وجود دارد، مؤثر است.

از مزایای آن میتوان به این نکته اشاره کرد که هیپوکلریت سدیم ارزان است و پس از مصرف، باقی‌مانده سمی از خود به جا نمی‌گذارد و می‌تواند خون و سایر ترشحات بدن را ضدعفونی کند. از معایب آن می‌توان به خورندگی فلزات در غلظت‌های بالا و بی‌اثر شدن در تماس با مواد آلی اشاره کرد. همچنین، اگر هیپوکلریت سدیم با مواد اسیدی یا آمونیاکی مخلوط شود، می‌تواند گاز سمی کلر تولید کند که خطرناک است.

۳-فرمالدئید

فرمالدئید به ‌عنوان یک ماده ضدعفونی‌کننده و استریل‌کننده در هر دو حالت مایع و گازی استفاده می‌شود. فرم مایع آن به ‌عنوان فرمالین شناخته می‌شود و دارای خاصیت ضدباکتری، ضدقارچ، ضدویروس و ضداسپور می‌باشد. بنابراین به عنوان ضدعفونی‌کننده اتاق عمل و برای استریلیزاسیون ابزارهای جراحی، آندوسکوپ‌ها و سایر وسایل مورد استفاده در اتاق عمل گزینه مناسبی می‌باشد.

هرچند به دلیل خطرات سلامتی مانند احتمال سرطان‌زا بودن و تحریکات پوستی، استفاده از فرمالدئید در فرآیندهای ضدعفونی در بسیاری از محیط‌ها محدود شده است. مطالعات نشان داده‌اند که تماس بلند مدت حتی با مقادیر کم فرمالدئید می‌تواند منجر به مشکلات تنفسی و تحریکات پوستی مانند درماتیت شود. به همین دلیل در بسیاری از موارد، روش‌های ضدعفونی و استریلیزاسیون جایگزین و امن‌تر پیشنهاد می‌شوند و استفاده از فرمالدئید در اتاق‌های عمل باید مطابق با استانداردهای بهداشتی و ایمنی باشد و فقط در صورت لزوم و تحت شرایط خاص انجام گیرد.

با این وجود فرمالدئید فعالیت ضدمیکروبی گسترده‌ای دارد. به عنوان مثال، ویروس فلج اطفال در ۱۰ دقیقه با ۸٪ فرمالین غیرفعال می‌شود. فرمالدئید همچنین در برابر باکتری‌های سل مؤثر است و یک محلول ۴٪ آن در ۲ دقیقه مایکوباکتریوم توبرکلوزیس را غیرفعال می‌کند. با این حال، خاصیت ضداسپور آن نسبت به مواد شیمیایی دیگر مانند گلوتارآلدئید کندتر است و تا ۲ ساعت طول می‌کشد تا اسپورها را غیرفعال کند.

۴-گلوتارآلدهید

گلوتارآلدهید یک دی‌آلدهید اشباع ‌شده است که به ‌عنوان یک ضدعفونی‌کننده سطح بالا و استریل‌کننده شیمیایی به ‌طور گسترده‌ای پذیرفته شده است. محلول‌های آبی گلوتارآلدهید معمولاً اسیدی هستند و به ‌طور کلی در این حالت خاصیت اسپورکشی ندارند. این محلول تنها زمانی که فعال شود (با استفاده از عوامل قلیایی)، خاصیت اسپورکشی پیدا می‌کند.

استفاده از محلول‌های مبتنی بر گلوتارآلدهید در مراکز بهداشتی به دلیل مزایای آن‌ها از جمله خواص میکروب‌کشی عالی و عدم ایجاد خورندگی برای ضدعفونی و استریلیزاسیون تجهیزات اندوسکوپی، دماسنج‌ها، تجهیزات لاستیکی یا پلاستیکی به طور گسترده‌ای رایج است.

عملکرد میکروب‌کشی گلوتارآلدهیدها به طور گسترده‌ای مورد بررسی و مرور قرار گرفته است. چندین محقق نشان داده‌اند که محلول‌های آبی گلوتارآلدهید با غلظت بالای ۲% به ‌طور مؤثر باکتری‌های فعال را در کمتر از ۲ دقیقه کشته و مایکوباکتریوم توبرکلوزیس، قارچ‌ها و ویروس‌ها را در کمتر از ۱۰ دقیقه غیرفعال می‌کنند. از طرفی گلوتارآلدهید در فلزات خوردگی ایجاد نمی‌کند و به تجهیزات دارای لنز، لاستیک یا پلاستیک آسیب نمی‌زند.

توجه داشته باشید که این ماده نباید برای تمیز کردن سطوح غیربحرانی استفاده شود، زیرا بسیار سمی و گران‌قیمت است. قرار گرفتن در معرض گلوتارآلدهید به ‌ویژه در اتاق‌هایی با تهویه نامناسب می‌تواند منجر به تحریک پوست، التهاب غشای مخاطی یا علائم تنفسی شود. بنابراین نظارت بر چگونگی استفاده از گلوتارآلدهید برای اطمینان از ایجاد یک محیط کاری ایمن باید انجام شود.

۵-هیدروژن پراکسید

هیدروژن پراکسید (H₂O₂) یک مایع بی‌رنگ، بدون بو و با ویژگی‌های اکسیدکنندگی قوی است که به طور گسترده‌ای به عنوان ضدعفونی‌کننده اتاق عمل و عامل سفیدکننده مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ترکیب به طور طبیعی در محیط زیست وجود دارد و به عنوان یک محصول جانبی در برخی فرآیندهای بیوشیمیایی تولید می‌شود.

مطالعات نشان داده‌اند که هیدروژن پراکسید می‌تواند باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها را در غلظت‌های مناسب از بین ببرد. به عنوان مثال، معمولاً غلظت ۳٪ H₂O₂ برای از بین بردن باکتری‌های گرم مثبت و منفی مؤثر است و می‌تواند در مدت چند دقیقه به اثر میکروب‌کشی برسد. H₂O₂ همچنین در غلظت‌های بالاتر (بیش از ۶٪) می‌تواند برای از بین بردن قارچ‌ها و اسپورها مورد استفاده قرار گیرد.

هیدروژن پراکسید در اتاق عمل و برای ضدعفونی کردن تجهیزات پزشکی مانند ابزارهای جراحی و دستگاه‌های تنفسی استفاده می‌شود. همچنین به عنوان یک ضدعفونی‌کننده برای سطوح و دست‌ها به‌ خصوص در بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

توجه داشته باشید که هیدروژن پراکسید در غلظت‌های بالا می‌تواند باعث تحریک پوست، چشم‌ها و دستگاه تنفسی شود. لذا باید در حین استفاده از تجهیزات ایمنی مناسب استفاده کرد.