انواع روش‌های جراحی مغز: مراحل، مزایا و مراقبت‌های بعد عمل

جراحی مغز یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین اقدامات درمانی است که برای درمان بیماری‌ها و آسیب‌های مغزی انجام می‌شود. با پیشرفت فناوری و دانش پزشکی، امروزه روش‌های متنوعی برای انجام این جراحی وجود دارد که هرکدام بسته به نوع بیماری، شرایط بیمار و هدف درمانی انتخاب می‌شوند. آشنایی با انواع روش‌های جراحی مغز، روند انجام آن‌ها و مراقبت‌های پس از عمل می‌تواند به بیماران و خانواده‌های آن‌ها کمک کند تا با آمادگی و آگاهی بیشتری این مسیر را طی کنند. پس تا انتهای این مطلب همراه ما باشید تا با این عمل پیچیده و حیاتی بیشتر آشنا شوید.

جراحی مغز چیست؟

جراحی مغز روشی تخصصی است که برای درمان اختلالات یا ناهنجاری‌های موجود در مغز و نواحی اطراف آن به کار می‌رود. مغز به عنوان بخشی از سیستم عصبی مرکزی، نقش بسیار مهمی در کنترل توانایی صحبت کردن، حرکت کردن، فکر کردن و به خاطر سپردن ایفا می‌کند. هدف اصلی جراحی مغز این است که مشکلات یا بیماری‌های موجود در داخل، روی سطح یا اطراف مغز برطرف شوند، بدون آنکه عملکردهای حیاتی بدن دچار اختلال جدی شود.

دلایل گوناگونی وجود دارد که ممکن است باعث شود یک فرد نیاز به جراحی مغز داشته باشد. به عنوان مثال، درمان بیماری‌ها و اختلالاتی مانند تومورهای مغزی، لخته‌های خونی، آنوریسم‌ها، هیدروسفالی، صرع و بیماری پارکینسون ممکن است به جراحی مغز نیاز داشته باشد.

همانند هر عمل جراحی بزرگ دیگری، جراحی مغز با خطراتی همراه است و نیاز به مراقبت‌های دقیق پس از عمل دارد. به همین دلیل، معمولاً لازم است بیمار پس از جراحی مدتی در بیمارستان بستری بماند تا تیم پزشکی روند بهبودی را به طور کامل تحت نظر داشته باشند و از بروز عوارض احتمالی جلوگیری کنند.

جراحی مغز توسط چه پزشکی انجام می‌شود؟

جراحی مغز توسط جراح مغز و اعصاب انجام می‌شود؛ پزشکی متخصص که در زمینه جراحی‌های پیچیده سیستم عصبی آموزش دیده و مهارت بالایی دارد. در طول این جراحی حساس، یک تیم پزشکی مجرب شامل پرستاران، متخصصان بیهوشی، دستیاران جراح و سایر پرسنل اتاق عمل، جراح را همراهی می‌کنند تا تمامی مراحل با نهایت دقت، ایمنی و هماهنگی انجام شود.

انواع روش‌های جراحی مغز

جراحی مغز شامل انواع مختلفی از عمل‌های تخصصی است که برای درمان بیماری‌ها و اختلالات مغز و نواحی اطراف آن انجام می‌شود. در ادامه، به معرفی برخی از رایج‌ترین روش‌های جراحی مغز می‌پردازیم:

۱-نمونه برداری (بیوپسی)

بیوپسی یکی از روش‌های جراحی مغز است که طی آن نمونه کوچکی از بافت یا مایع مغزی برداشته می‌شود و برای بررسی دقیق به آزمایشگاه پاتولوژی ارسال می‌شود. این آزمایش معمولاً به منظور تشخیص ماهیت تومور و مشخص شدن سرطانی یا غیرسرطانی بودن آن انجام می‌شود.

برای انجام بیوپسی مغزی، جراح ممکن است ابتدا پوست سر را برش دهد و بخشی از استخوان جمجمه را بردارد تا به مغز دسترسی پیدا کند و بخشی از بافت مغز یا تومور به صورت مستقیم برداشته می‌شود. در روش کم تهاجمی‌تر، سوراخ کوچکی در جمجمه ایجاد می‌شود و با استفاده از سوزنی نازک و توخالی نمونه برداری انجام می‌شود. این روش خطر کمتر و دوران بهبودی کوتاه‌تری دارد.

۲-کرانیوتومی (Craniotomy)

کرانیوتومی نوعی جراحی باز مغز است که طی آن جراح بخشی از استخوان جمجمه را باز می‌کند تا بتواند به بافت مغز دسترسی پیدا کند. این دسترسی برای برداشتن تومورهای مغزی، بافت‌های غیرطبیعی، خون یا لخته‌های خونی، کاهش فشار ناشی از آسیب یا سکته، ترمیم آنوریسم‌های مغزی یا شکستگی‌های جمجمه و درمان سایر مشکلات مغزی استفاده می‌شود.

پس از پایان عمل، قطعه استخوان برداشته شده مجدداً سر جای خود قرار داده می‌شود. این عمل یک جراحی تخصصی و حساس است که نیازمند تیم پزشکی مجرب و مراقبت‌های دقیق قبل و بعد از عمل است.

۳-کرانیکتومی (Craniectomy)

کرانیکتومی نوعی جراحی مغز است که شباهت زیادی به کرانیوتومی دارد. در این روش، جراح برای دسترسی به مغز، بخشی از استخوان جمجمه را برمی‌دارد. اما برخلاف کرانیوتومی، این قطعه استخوانی پس از پایان جراحی بلافاصله در جای خود قرار داده نمی‌شود.

دلیل این کار معمولاً پیشگیری از افزایش فشار داخل جمجمه و آسیب به بافت‌های مغزی است. پس از گذشت مدت زمان مشخص و زمانی که شرایط بیمار پایدار شد، در یک عمل جراحی دوم که کرانیوپلاستی نامیده می‌شود، قطعه برداشته شده جمجمه مجدداً در جای خود قرار می‌گیرد تا ساختار طبیعی مغز کامل شود.

۴-تحریک عمقی مغز (DBS)

تحریک عمقی مغز یک روش درمانی پیشرفته است که برای درمان بیماری پارکینسون، اختلالات حرکتی و برخی اختلالات تشنج به کار می‌رود و می‌تواند علائم این بیماری‌ها را بهبود بخشد.

در این روش، جراح الکترودهای بسیار ظریفی را در نواحی خاصی از مغز کاشته و جای‌گذاری می‌کند. سپس یک دستگاه کوچک که معمولاً در زیر پوست ناحیه قفسه سینه یا شکم قرار می‌گیرد، وظیفه تولید و ارسال پالس‌های الکتریکی را بر عهده دارد. این پالس‌ها به طور منظم به الکترودها منتقل می‌شوند تا فعالیت‌های غیرطبیعی مغز در ناحیه هدف کنترل شود و علائم بیماری کاهش پیدا کند.

۵-نورواندوسکوپی (Neuroendoscopy)

نورواندوسکوپی نوعی جراحی کم تهاجمی مغز است که به جراح اجازه می‌دهد بدون نیاز به باز کردن جمجمه به نواحی داخلی مغز دسترسی پیدا کند. در این روش، جراح آندوسکوپ را که لوله‌ای باریک، انعطاف‌پذیر و مجهز به منبع نور و دوربین است، از طریق بینی یا دهان وارد بدن بیمار می‌کند. تصاویر دوربین به صورت زنده روی مانیتور نمایش داده می‌شود و جراح می‌تواند با دقت بالا محل ضایعه را مشاهده کند.

سپس ابزارهای جراحی ظریف از درون همین لوله عبور داده می‌شوند تا تومورها یا ضایعات مغزی بدون نیاز به ایجاد برش در استخوان جمجمه برداشته یا درمان شوند. این روش به دلیل کم تهاجمی بودن معمولاً با درد کمتر و دوران نقاهت کوتاه‌تری نسبت به جراحی باز همراه است.

۶-جراحی کاهش فشار پس سری (Posterior Fossa Decompression)

این جراحی برای کاهش فشار روی مخچه و ساقه مغز انجام می‌شود و معمولاً در بیماران مبتلا به ناهنجاری کیاری یا سایر بیماری‌هایی که باعث فشردگی این نواحی می‌شوند، کاربرد دارد. در این روش، جراح با ایجاد برشی در پشت سر، بخش کوچکی از استخوان پایین جمجمه را برداشته و فضای بیشتری برای مخچه و ساقه مغز ایجاد می‌کند تا فشار از روی نخاع برداشته شود.

۷-ترومبکتومی (Thrombectomy)

ترومبکتومی یکی از روش‌های جراحی مغز است که برای برداشتن لخته‌های خونی از شریان‌های مغزی انجام می‌شود. این روش معمولاً برای بیماران مبتلا به سکته مغزی، آنوریسم‌های مغزی یا خونریزی مغزی به کار می‌رود.

جراح با وارد کردن ابزارهای ویژه‌ای مانند کاتتر یا سیم‌های نازک فلزی از طریق رگ‌های بزرگ بدن (معمولاً از ناحیه کشاله ران) به رگ‌های مغزی می‌رسد و بدون نیاز به باز کردن جمجمه، لخته را خارج می‌کند. استفاده از این روش می‌تواند جریان خون طبیعی را بازگرداند و خطر آسیب‌های عصبی دائمی را کاهش دهد.

۸-لیزر ابلیشن (Laser ablation)

برخی از ضایعات مغزی در عمق ساختارهای حساس مغز قرار دارند که دسترسی ایمن به آن‌ها از طریق جراحی باز یا کرانیوتومی ممکن است خطرناک باشد. در چنین شرایطی، استفاده از پروب لیزری که از طریق یک سوراخ بسیار کوچک وارد جمجمه می‌شود، راهکاری نوین و کم تهاجمی برای درمان این ضایعات فراهم می‌کند.

این پروب لیزری با دقت بالا قادر است تومورها یا سایر بافت‌های آسیب زننده را هدف قرار داده و به طور موضعی آن‌ها را از بین ببرد، بدون آنکه به بافت‌های سالم اطراف آسیبی برسد.

چگونه باید برای جراحی مغز آماده شویم؟

• پزشک پیش از جراحی، معاینات کامل بالینی و آزمایش‌های لازم را برای اطمینان از سلامت عمومی شما انجام می‌دهد.
• ممکن است تصویربرداری‌های دقیق شامل MRI، سی تی اسکن، اسکن PET و آنژیوگرافی برای تعیین محل و نوع ضایعه مغزی انجام شود.
• در جلسه مشاوره با پزشک متخصص سابقه پزشکی، داروهای مصرفی و حساسیت‌های احتمالی بررسی شده و راهنمایی‌های لازم درباره مصرف داروها به شما ارائه خواهد شد.
• مصرف داروهایی مانند کورتون، آنتی‌بیوتیک، داروهای ضدصرع و داروهای رقیق کننده خون باید طبق نظر پزشک مدیریت شوند.
• ترک سیگار حداقل چند هفته قبل از عمل ضروری است.
• جراح تمامی مراحل جراحی، روش کار و عوارض ممکن را به صورت کامل توضیح داده و به سوالات بیمار پاسخ می‌دهد.
• پیروی دقیق از دستورات پزشک و همکاری کامل با تیم درمان، کلید موفقیت عمل و کاهش عوارض پس از جراحی است.

آیا هنگام جراحی مغز به هوش خواهم بود؟

این موضوع بستگی به نوع جراحی مغز دارد. در بسیاری از جراحی‌ها، بیهوشی عمومی استفاده می‌شود؛ به این معنا که در طول عمل کاملاً در خواب عمیق خواهید بود و هیچ چیزی احساس نمی‌کنید.

اما در برخی موارد خاص لازم است بیمار در بخشی از جراحی بیدار باشد. این روش که به آن کرانیوتومی بیدار (Awake Craniotomy) گفته می‌شود، بیشتر در مواردی به کار می‌رود که ضایعه یا تومور در نزدیکی نواحی حساس مغز قرار دارد؛ مناطقی که مسئول کنترل گفتار، حرکت یا سایر عملکردهای حیاتی هستند.

در این شرایط ابتدا محل جراحی با بی‌حسی موضعی کاملاً بی‌حس می‌شود تا هیچ دردی احساس نکنید. سپس متخصص بیهوشی برایتان آرام‌بخش‌های وریدی تجویز می‌کند تا در حالت خواب آلود و آرام قرار بگیرید. سپس در زمان مشخصی از عمل، شما را بیدار می‌کنند و جراح از شما می‌خواهد کارهایی مانند صحبت کردن، حرکت دادن دست یا پا، نگاه کردن به تصاویر یا پاسخ به پرسش‌ها را انجام دهید. این کار به تیم جراحی کمک می‌کند تا مسیرهای عصبی مهم را شناسایی کنند و تا جای ممکن به بافت‌های حیاتی مغز آسیبی وارد نشود.

این نوع جراحی شاید در ابتدا کمی ترسناک به نظر برسد، اما با کمک داروهای آرام‌بخش و حمایت تیم پزشکی، اکثر بیماران بدون مشکل خاصی آن را تجربه می‌کنند و پس از عمل رضایت بالایی از نتیجه آن دارند.

جراحی مغز چقدر طول می‌کشد؟

مدت زمان جراحی مغز به میزان پیچیدگی و نوع عملی که باید انجام شود، بستگی دارد و می‌تواند از حدود کمتر از یک ساعت تا چندین ساعت طول بکشد. جراحی‌های ساده‌تر معمولاً زمان کمتری نیاز دارند، اما در مواردی که ضایعه بزرگ‌تر است یا نیاز به اقدامات تخصصی و دقیق‌تری باشد، ممکن است روند جراحی طولانی‌تر شود.

علاوه بر خود عمل جراحی، مدت زمان آماده‌سازی، مراحل بیهوشی و مراقبت‌های پس از عمل نیز به کل مدت زمان اقامت شما در اتاق عمل افزوده می‌شود.

مزایای جراحی مغز چیست؟

جراحی مغز یکی از روش‌های درمانی مهم و حیاتی برای مقابله با طیف وسیعی از بیماری‌ها و مشکلات مغزی است که می‌تواند فواید زیادی برای بیمار به همراه داشته باشد. از جمله مهم‌ترین مزایای این جراحی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نجات جان بیمار در شرایطی که بیماری مغزی تهدیدکننده حیات باشد.
• حذف تومورهای مغزی خوش خیم یا بدخیم، کیست‌ها و سایر ضایعات غیرطبیعی
• کاهش فشار داخل جمجمه و جلوگیری از آسیب به بافت‌های مغزی
• اصلاح ناهنجاری‌های عروقی و ساختاری مانند آنوریسم‌ها یا شکستگی‌های جمجمه
• کاهش علائم بیماری‌هایی مانند تشنج، سردردهای شدید، اختلالات حرکتی یا حافظه

با توجه به پیچیدگی و حساسیت بالای این جراحی، انجام آن باید تحت نظر تیمی تخصصی و با استفاده از تجهیزات پیشرفته انجام شود تا بهترین نتیجه ممکن حاصل گردد.

میزان موفقیت روش‌های جراحی مغز چقدر است؟

موفقیت جراحی مغز به نوع بیماری، محل ضایعه، وضعیت سلامت بیمار و تجربه و مهارت جراح بستگی دارد. البته با پیشرفت فناوری‌های پزشکی و تخصص جراحان، این جراحی‌ها امروزه بسیار ایمن‌تر و مؤثرتر شده‌اند و می‌توانند کیفیت زندگی فرد را به شدت بهبود بخشند یا جان بیمار را نجات دهند.

البته هر جراحی ریسک‌هایی دارد که قبل از عمل به شما توضیح داده می‌شود. رعایت دقیق مراقبت‌های پس از جراحی نقش مهمی در کاهش بروز این عوارض دارد.

خطرات و عوارض جراحی روش‌های جراحی مغز چیست؟

مانند هر جراحی دیگری، جراحی مغز نیز با خطراتی همراه است. رایج‌ترین عوارض جراحی مغز عبارتند از:

• خونریزی
• عفونت
• واکنش‌های نامطلوب به بیهوشی
• سردرد
• آفازی (مشکل در گفتار)
• تورم مغز
• گیجی یا هذیان
• سرگیجه
• مشکلات حرکتی یا تعادلی

خطرات بلندمدت متداول پس از جراحی مغز ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• تغییرات رفتاری
• آسیب مغزی
• دشواری در راه رفتن
• از دست دادن حافظه
• مشکلات گفتاری
• ضعف در بازوها یا پاها

خوشبختانه امروزه روش‌های جدیدتر و کم تهاجمی‌تری برای جراحی مغز در دسترس هستند که ریسک‌ها و عوارض را به طور چشمگیری کاهش می‌دهند.

مدت زمان بهبودی بعد از جراحی مغز چقدر است؟

زمان بهبودی بعد از جراحی مغز بسته به نوع و میزان پیچیدگی عمل متفاوت است. در جراحی‌های کم تهاجمی که کمتر به بافت‌های مغزی آسیب می‌زنند، معمولاً بیمار طی چند هفته قادر به بازگشت به فعالیت‌های روزمره خواهد بود. اما در جراحی‌های باز و پیچیده‌تر، دوره نقاهت طولانی‌تر است و ممکن است بین شش هفته تا چند ماه به طول انجامد تا بیمار کاملاً بهبود یابد.

جراح شما پیش از انجام عمل، برآورد دقیقی از زمان بهبودی ارائه می‌دهد و همچنین نکات و راهنمایی‌هایی برای تسریع روند بهبودی در اختیارتان می‌گذارد. رعایت دقیق دستورات پزشکی، شرکت در برنامه‌های توانبخشی و مراقبت‌های پس از عمل می‌تواند به شما کمک کند تا سریع‌تر به زندگی عادی بازگردید و از بروز عوارض جلوگیری کنید.

مراقبت‌های بعد از جراحی مغز

دوران نقاهت پس از جراحی مغز یکی از حساس‌ترین مراحل درمان است که به دقت، آگاهی و رعایت توصیه‌های جراح نیاز دارد. رعایت مراقبت‌های بعد از عمل می‌تواند به تسریع روند بهبودی، کاهش عوارض احتمالی و بازگشت سریع‌تر به زندگی روزمره کمک کند.

در ادامه، مهم‌ترین نکات مراقبتی بعد از جراحی مغز را مرور می‌کنیم:

• پرهیز از فعالیت‌های سنگین: بلند کردن اجسام سنگین مانند کیسه‌های خرید، جعبه‌ها یا وسایل منزل می‌تواند فشار داخل جمجمه را افزایش داده و منجر به عوارضی مانند تورم یا خونریزی مغزی شود. معمولاً توصیه می‌شود بیماران تا دست کم شش هفته پس از عمل از بلند کردن وسایل سنگین و سایر فعالیت‌های پرفشار خودداری کنند.
• محدود کردن فعالیت‌های ورزشی: در مراحل ابتدایی بهبودی، بدن به انرژی بیشتری برای ترمیم نیاز دارد. بنابراین فعالیت‌های ورزشی شدید مانند دویدن، وزنه برداری و سایر ورزش‌های شدید باید به تعویق بیفتند. اما با نظر پزشک، انجام حرکات ملایم مانند پیاده‌روی سبک، کشش عضلات و جلسات فیزیوتراپی می‌تواند در بهبود گردش خون و افزایش آرامش مؤثر باشد.
• پرهیز از رانندگی: جراحی مغز می‌تواند به طور موقت بر زمان واکنش، تمرکز و هماهنگی حرکتی تأثیر بگذارد. به همین دلیل معمولاً توصیه می‌شود تا زمانی که پزشک اجازه نداده از رانندگی پرهیز شود (حداقل تا شش هفته پس از عمل).
• تغذیه و سبک زندگی سالم: پس از جراحی، تغذیه نقش بسیار مهمی در تقویت عملکرد مغز و بهبود کلی سلامت بدن دارد. پرهیز از مصرف الکل، کافئین زیاد و غذاهای فرآوری شده به شدت توصیه می‌شود، چراکه این مواد می‌توانند روند بهبودی را مختل کنند. در عوض مصرف میوه، سبزیجات، پروتئین‌های کم چرب و غلات کامل و نوشیدن آب کافی بسیار مفید است.
• محدود کردن حضور در مکان‌های شلوغ: سیستم ایمنی بدن پس از جراحی مغز ممکن است ضعیف شود و احتمال ابتلا به عفونت‌ها بالا برود. بنابراین بهتر است در دوران نقاهت از حضور در مکان‌های شلوغ مانند وسایل حمل و نقل عمومی، مراکز خرید و تجمعات پرهیز شود.
• مدیریت استرس: شرایط پرتنش می‌توانند بر روند ترمیم بدن اثر منفی بگذارند. افزایش هورمون‌های استرس می‌تواند عملکرد سیستم ایمنی را ضعیف کرده و روند بهبودی را کند کند. بنابراین استفاده از تکنیک‌های کنترل استرس مانند تنفس عمیق، مدیتیشن، یوگای سبک یا دوری از اخبار و اطلاعات اضطراب آور می‌تواند مفید باشد.
• پیگیری‌های منظم پزشکی: مراجعه منظم به پزشک جراح و تیم درمانی برای بررسی روند بهبودی، ارزیابی علائم و انجام تصویربرداری‌های کنترلی ضروری است. در صورت بروز علائمی مانند سردرد شدید، تب، تغییرات ناگهانی بینایی یا شنوایی، ترشح غیرعادی یا تورم محل جراحی باید فوراً به پزشک اطلاع داده شود.

در مجموع، مراقبت صحیح پس از جراحی مغز نقش مهمی در پیشگیری از عوارض و بازگشت سریع‌تر به زندگی عادی ایفا می‌کند. رعایت دقیق توصیه‌های پزشک، داشتن سبک زندگی سالم و توجه به نشانه‌های هشداردهنده از مهم‌ترین اقدامات در این مسیر هستند.