ماده حاجب یا رادیوپک چیست و چه کاربردی در پزشکی دارد؟
آشنایی با ماده حاجب و اصطلاح رادیوپک
با توجه به سرعت بالای پیشرفت تکنولوژی پزشکی و نیاز جراحان به رهگیری ایمپلنت‌ها، اندام‌ها و ابزارهایی که به هر دلیلی ممکن است در بدن جا بمانند، متخصصین مربوطه با استفاده از مواد رادیوپک یا حاجب موفق به یافتن راهی برای تشخیص موقعیت و وضعیت اندام‌ها و اجسام در بدن شدند. این مواد که به دلیل خاصیت عدم عبور اشعه ایکس در تصاویر رادیوگرافی به رنگ سفید دیده می‌شوند به پزشکان کمک می‌کنند تا اندام‌ها و ساختارهای داخلی بدن را مشاهده و بررسی کنند. در ادامه با اصطلاح رادیوپک و کاربرد ماده حاجب در پزشکی بیشتر آشنا خواهید شد.
رادیوپک به چه معناست؟
در دنیای پزشکی واژه رادیوپک به معنای غیرشفاف بودن در برابر تابش اشعه ایکس است. در واقع مواد رادیوپک اجازه عبور اشعه ایکس را نمی‌دهند و مسیر حرکت اشعه ایکس را مسدود می‌کنند. به عنوان مثال، فلزی مانند طلا رادیوپک است. بنابراین اگر اشیایی از جنس طلا در بدن بیمار باشد، به راحتی با اشعه ایکس قابل رهگیری و مشاهده می‌باشد.
نقطه مقابل رادیوپک، خاصیت رادیولوسنت است و به موادی اطلاق می‌شود که در مقابل امواجی مانند اشعه ایکس نفوذپذیر هستند، هیچ‌گونه مانعی در مقابل امواج ایجاد نمی‌کنند و اجازه عبور امواج از ساختار خود را می‌دهند. بنابراین هنگامی که با اشعه ایکس از این اشیا تصویربرداری شود، چیزی مشاهده نمیشود.
ماده حاجب یا رادیوپک چیست؟
مواد حاجب یا رادیوپک موادی هستند که برای کمک به تشخیص برخی مشکلات پزشکی استفاده می‌شوند. به این صورت که هنگامی که ماده حاجب به بدن بیمار تزریق یا خورانده می‌شود، در اندام‌ها یا بافت‌های مورد نظر تجمع می‌یابد.
در تصاویر رادیوگرافی، نواحی از بدن که عامل رادیوپک در آن‌ها جمع می‌شود به دلیل عدم عبور اشعه ایکس به رنگ سفید یا روشن‌تر از بافت‌های اطراف ظاهر می‌شوند. این تضاد رنگی به پزشک کمک می‌کند تا ساختارهای داخلی بدن را با جزئیات بیشتری مشاهده کند و ناهنجاری‌ها یا بیماری‌ها را به طور دقیق تشخیص دهد.
به این ترتیب ماده حاجب تمایز یا تضاد موردنیاز را بین بافت‌ها ایجاد می‌کند. کنتراست ایجاد شده به پزشک کمک می‌کند تا شرایط خاص بافت مدنظر را مشاهده و بررسی کند. یک مثال رایج از این مواد باریم سولفات است که برای کمک به تشخیص مشکلات در مری، معده و روده به صورت قرص یا سوسپانسیون استفاده می‌شود.
طبقه بندی عوامل رادیوپک یا مواد حاجب
مواد حاجب بر اساس اسمولاریته طبقه بندی می‌شوند و مواد حاجب با اسمولاریته بالا و پایین در دسترس هستند. عوامل دارای اسمولاریته پایین، جدیدتر و گرانتر از عوامل با اسمولاریته بالا هستند. برای اکثر بیماران، یک ماده حاجب با اسمولاریته بالا یک انتخاب خوب و مطمئن است. با این حال، برخی از بیماران در معرض خطر واکنش‌های شدید نسبت به ماده حاجب هستند. برای این بیماران، ماده حاجب با اسمولاریته پایین استفاده می‌شود.
دوز مصرفی ماده حاجب برای بیماران مختلف متفاوت بوده و به نوع آزمایش بستگی دارد. تست‌های مختلف بسته به سن بیمار، کنتراست موردنیاز و تجهیزات در دسترس به قدرت و مقدار محلول متفاوتی نیاز دارند. همچنین برای آزمایش کلیه‌ها و سایر نواحی مجاری ادراری، مقدار محلول مورد استفاده به اندازه مثانه بستگی دارد.
- ماده حاجب فقط باید توسط یا تحت نظارت یک رادیولوژیست استفاده شود.
کاربرد ماده رادیوپک یا حاجب
از عوامل رادیوپک در تشخیص موارد زیر استفاده می‌شود:
- بیماری‌های دستگاه ادراری: از یک کاتتر یا سرنگ برای قرار دادن ماده حاجب در مثانه یا حالب استفاده می‌شود تا به تشخیص مشکلات یا بیماری‌های کلیه یا سایر نواحی دستگاه ادراری کمک کند. از جمله موادی که در این زمینه استفاده می‌شود میتوان به دیاتریزوات، آیوهگزول، یوتالامات اشاره کرد.
- بیماری‌های رحم و لوله‌های فالوپ: این مواد ممکن است برای کمک به تشخیص مشکلات یا بیماری‌های رحم و لوله‌های فالوپ استفاده می‌شوند. پس از انجام آزمایش، بیمار بیشتر محلول را با ادرار یا از واژن دفع می‌کند.
- بیماری‌های دستگاه گوارش: این مواد برای بررسی مشکلات و ناهنجاری‌های اندام‌های گوارشی مانند زخم معده، التهاب معده، ورم معده، بیماری التهابی روده و سرطان روده بزرگ استفاده می‌شوند.
- همچنین برای بررسی رگ‌های خونی، تومورهای مغزی، دیسک ستون فقرات و غیره از این مواد استفاده می‌شود. عوامل رادیوپک از راه دهان، تنقیه، تزریق و غیره وارد بدن فرد می‌شوند. سپس از اشعه ایکس برای بررسی وجود هرگونه مشکل در قسمت‌های مختلف بدن استفاده می‌شود.
مزایای استفاده از مواد حاجب در تصویربرداری پزشکی
استفاده از مواد حاجب در تصویربرداری پزشکی، مزایای متعددی به همراه دارد، از جمله:
۱. افزایش دقت تشخیص: مهم‌ترین مزیت استفاده از مواد حاجب، افزایش دقت تشخیص است. تضاد رنگی ایجاد شده توسط این مواد به پزشکان کمک می‌کند تا ساختارهای داخلی بدن را با جزئیات بیشتری مشاهده کنند و مشکلات را به طور دقیق‌تر تشخیص دهند.
۲. کاهش نیاز به عمل جراحی: در برخی موارد، استفاده از مواد حاجب می‌تواند به پزشکان کمک کند تا بدون نیاز به عمل جراحی، بیماری را به طور دقیق تشخیص دهند و درمان کنند. برای مثال، در تصویربرداری از عروق خونی استفاده از ماده حاجب وریدی می‌تواند به تشخیص تنگی عروق، آنوریسم و سایر ناهنجاری‌های عروقی کمک کند. این امر می‌تواند پزشک را از انجام آنژیوگرافی تهاجمی معاف کند.
۳. کمک به تعیین مرحله بیماری: در برخی موارد، از مواد حاجب برای تعیین مرحله بیماری استفاده می‌شود. به عنوان مثال، در تصویربرداری از تومورهای سرطانی، استفاده از ماده حاجب می‌تواند به پزشک کمک کند تا اندازه، محل و میزان انتشار تومور را به طور دقیق مشخص کند. این اطلاعات برای انتخاب بهترین روش درمانی بسیار مهم است.
پیش از استفاده از ماده حاجب باید بدانیم!
هنگام تصمیم‌گیری برای انجام یک آزمایش تشخیصی، خطرات انجام این آزمایش باید به دقت در نظر گرفته شود. هنگام استفاده از ماده حاجب نیز موارد زیر باید در نظر گرفته شود:
-
آلرژی
اگر تا به حال هرگونه واکنش غیرعادی یا آلرژیک به داروهای این گروه یا هر نوع داروی دیگری نشان داده‌اید به پزشک خود اطلاع دهید. همچنین اگر به رنگ‌های خوراکی، مواد نگهدارنده یا حیوانات آلرژی دارید به متخصص خود اطلاع دهید. وجود سایر مشکلات پزشکی مانند مشکلات حاد کلیه، آسم، سرطان، فشار خون بالا و غیره نیز ممکن است بر استفاده از تست‌های تشخیصی تأثیر بگذارد.
-
اطفال و سالمندان
کودکان به ویژه آن‌هایی که دارای مشکلات و بیماری‌های خاص هستند، ممکن است به مواد رادیوپک حساس باشند و استفاده از آن‌ها عوارض جانبی به همراه داشته باشد. افراد مسن نیز به اثرات مواد رادیوپک حساس هستند و این ممکن است احتمال عوارض جانبی را افزایش دهد.
-
بارداری
برخی از مواد حاجب مانند دیاتریزوات‌ها وقتی در اواخر دوران بارداری مصرف شدند، در موارد نادری باعث کم کاری تیروئید در نوزاد شده‌اند. همچنین معمولاً در دوران بارداری عکس‌برداری با اشعه ایکس از شکم توصیه نمیشود. این توصیه برای جلوگیری از قرار گرفتن جنین در معرض تشعشع است.
-
شیر دادن
اگرچه برخی از این مواد حاجب وارد شیر مادر می‌شوند، اما گزارشی مبنی بر اینکه در نوزادان شیرخوار مشکلی ایجاد می‌کند، ثبت نشده است. با این حال، ممکن است لازم باشد پس از دریافت عامل رادیوپک، شیردهی را به طور موقت متوقف کنید.
-
تداخل با دارو/ غذا / تنباکو / الکل
اگر هر داروی دیگری (با نسخه یا بدون نسخه) مصرف می‌کنید به پزشک متخصص خود اطلاع دهید. از طرفی برخی از مواد حاجب را نباید در زمان خوردن غذا استفاده کرد؛ زیرا ممکن است تداخل ایجاد شود. استفاده از الکل یا تنباکو نیز ممکن است باعث بروز تداخلات شود. به همین دلیل در این موارد با پزشک متخصص خود صحبت کنید.
-
پزشک شما ممکن است دستورالعمل‌های خاصی را برای آماده شدن شما برای آزمایش ارائه دهد. بسته به نوع آزمایش، ممکن است رژیم غذایی خاصی را تجویز کند. برای برخی از آزمایشات ممکن است پزشک به شما بگوید که چند ساعت قبل از انجام آزمایش، غذا نخورید.
- اگر قصد انجام آزمایش تیروئید را در آینده نزدیک دارید به پزشک خود اطلاع دهید. حتی چندین هفته یا چند ماه بعد از استفاده از ماده حاجب، نتایج آزمایش تیروئید ممکن است تحت تأثیر ید موجود در آن قرار بگیرد.
عوارض جانبی استفاده از ماده حاجب
مواد حاجب در کنار اثرات مفید خود می‌توانند عوارض جانبی جدی مانند واکنش‌های آلرژیک ایجاد کنند. این اثرات ممکن است بلافاصله یا چند دقیقه پس از تجویز ماده رادیوپک رخ دهد. البته این عوارض به ندرت ظاهر می‌شوند؛ اما پزشک متخصص شما آماده است تا در صورت نیاز به شما مراقبت‌های فوری ارائه دهد.
در صورت بروز هر یک از عوارض جانبی زیر فوراً به پزشک خود اطلاع دهید:
- سوزش یا خارش پوست
- ضعف عضلانی
- لکه‌های قرمز یا تیره روی پوست
- تورم و سفت شدن پوست
- لکه‌های زرد رنگ بر روی سفیدی چشم
منابع
مقالات مرتبط: جا ماندن وسایل جراحی در بدن بیمار
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.