چرا استفاده از فرمالدئید در استریلیزاسیون منسوخ شده است؟

فرمالدئید یک ترکیب شیمیایی است که به طور گسترده در صنایع مختلف استفاده می‌شود. این ماده به دلیل خاصیت ضدعفونی‌کننده و نگهدارنده‌ای که دارد در صنایع پزشکی، آرایشی و بهداشتی، رنگ، نساجی و حتی در صنعت مبلمان و چوب مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این حال، با گذشت زمان و افزایش تحقیقات روی این ماده، نگرانی‌ها در مورد تأثیرات زیان‌بار آن بر سلامت انسان و محیط زیست افزایش یافته است. این مقاله به بررسی ماهیت، کاربردهای مختلف و خطرات فرمالدئید که باعث کاهش استفاده از آن در سال‌های اخیر شده است، می‌پردازد.

فرمالدئید چیست؟

فرمالدئید یک ماده بی رنگ، قابل اشتعال و با بوی تند است که در دمای اتاق به حالت گاز می‌باشد. این ماده با فرمول شیمیایی CH₂O از سال 1859 شناخته شده و در صنایع مختلف کاربرد دارد. به محلول اشباع فرمالدئید در آب، فرمالین گفته می‌شود. محلول فرمالین 100 درصد معادل 37 تا 40 درصد فرمالدئید است.

فرمالدئید از طریق اکسیداسیون متانول با هوا به دست می‌آید. البته این ماده به طور طبیعی در برخی میوه‌ها و سبزیجات یافت می‌شود. انسان و اکثر موجودات زنده دیگر نیز مقادیر کمی از این ماده را به عنوان بخشی از فرآیندهای متابولیک طبیعی می‌سازند. این ماده یک آلاینده زیست محیطی است که در اگزوز خودرو، دود سیگار و محصولات تخریب حرارتی بسیاری از مواد طبیعی یا مصنوعی وجود دارد.

این ماده در چه صنایعی کاربرد دارد؟

فرمالدئید یک ماده شیمیایی صنعتی مهم است که در تولید طیف گسترده‌ای از محصولات استفاده می‌شود که برخی از مهمترین آن‌ها عبارتند از:

• رزین‌ها
• چسب‌ها
• مصالح ساختمانی
• محصولات چوبی فشرده مانند تخته سه لایی
• ضدعفونی کننده‌ها
• اسفنج‌های عایق

کاربردهای دیگر این ماده شامل صنایع نساجی و کاغذ، تولید لاستیک و دباغی است. همچنین از این ماده برای تثبیت و نگهداری از نمونه‌های بیولوژیکی در آزمایشگاه‌ها استفاده می‌شود. از طرفی فرمالدئید یک بایوساید اصلی است که به عنوان ماده ضدعفونی کننده شناخته می‌شود و در گذشته به عنوان یکی از مواد مورد استفاده برای استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی استفاده می شده است. اما امروزه با کشف تأثیرات مخرب قابل توجهی که این ماده بر سلامتی انسان دارد، استفاده از آن برای استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی تقریباً منسوخ شده در نظر گرفته می‌شود. در ادامه با خطرات فرمالدئید بیشتر آشنا خواهید شد.

فرمالدئید برای استریلیزاسیون

فرمالدئید یک ضدعفونی کننده سرد است که در صورت استفاده در غلظت‌های مناسب و زمان تماس کافی به طور مؤثری همه میکروارگانیسم‌ها از جمله اسپورها و ویروس‌های مقاوم را از بین می‌برد. البته این ماده خاصیت پاک کنندگی ندارد؛ بلکه با غیرفعال کردن (دناتوراسیون) پروتئین‌ها، منجر به مرگ میکروارگانیسم‌ها می‌شود.

نکته مهم اینکه این ماده اکثر بقایای سلولی را فیکس می‌کند. بنابراین قبل از استفاده، ابزار استریل شده با فرمالدئید نیاز به شستشو با آب و استفاده از یک ماده شیمیایی دیگر برای حذف هرگونه زباله و رسوبات سلولی دارد.

در گذشته برای استریلزاسیون سیستم‌های تحویل مایع مانند لوله‌های دیالیز، انواع آندوسکوپ‌ها (ریجید و انعطاف پذیر)، ابزارهای حساس به حرارت، تجهیزات غیر قابل استریل همچون میکروسکوپ جراحی، تجهیزات دندانپزشکی و ظروف آزمایشگاهی و سطوح کار از این ماده استفاده می‌شد.

یک روش استریلیزاسیون ایده آل باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟

• فرایند استریلیزاسیون باید آسان باشد و در مدت زمان کوتاهی انجام شود.
• این فرایند باید در از بین بردن تمام میکروارگانیسم‌ها از جمله باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها و هاگ‌ها مؤثر باشد.
• این روش باید از نظر اقتصادی مقرون به صرفه باشد.
• باید به محصولی منجر شود که برای استفاده فوری در دسترس باشد.
• باید قابلیت نظارت فیزیکی داشته باشد.
• باید ایمنی خوبی داشته باشد و برای انسان‌ها، حیوانات و محیط زیست خطرات جدی نداشته باشد.
• فرآیند هر چه که باشد، باید منجر به یک محصول استریل تایید شده و عاری از سطوح خطرناک باقیمانده مواد شیمیایی شود.

چرا این روزها استفاده از فرمالدئید در صنایع پزشکی منسوخ شده است؟

فرمالدئید برای استریل کردن تجهیزات پزشکی، ابزار و سطوح یک ماده مؤثر است و اگر با غلظت مناسب و زمان تماس کافی استفاده شود، می‌تواند به خوبی میکروارگانیسم‌ها را از بین ببرد. از طرفی این ماده با طیف گسترده‌ای از مواد از جمله فلزات، پلاستیک و پارچه سازگار است و فقط با برخی از مواد مانند لاستیک طبیعی و برخی از رنگ‌ها اختلال ایجاد می‌کند.

اما مهم‌ترین نکته در رابطه با این ماده، ایمنی آن است. فرمالدئید یک سم شناخته شده برای انسان است و قرار گرفتن در معرض آن می‌تواند مشکلات جدی برای سلامتی انسان به همراه داشته باشد. به همین دلیل استفاده از آن باید با احتیاط و مطابق با دستورالعمل‌های ایمنی انجام شود.

در مجموع استریلیزاسیون با فرمالدئید یک روش مؤثر و همه کاره است، اما به دلیل خطرات فرمالدئید برای سلامت انسان و محیط زیست باید با احتیاط زیادی استفاده شود. به همین دلیل این روزها تمایل به استفاده از روش‌های استریلیزاسیون ایمن تر و سازگارتر با محیط زیست مانند استریلیزاسیون با بخار یا هیدروژن پراکسید افزایش یافته و فرمالدئید تقریباً یک روش منسوخ شده در نظر گرفته می‌شود.

از سوی دیگر با تولید کاورهای استریل یکبار مصرف برای تجهیزاتی مانند میکروسکوپ‌ها و آندوسکوپ‌ها، استفاده از این ماده جهت ضدعفونی این موارد منسوخ گردیده است.

راه‌های استنشاق فرمالدئید

اصلی ترین راه قرارگیری در معرض این ماده، استنشاق است. زیرا معمولاً در سطوح پایینی هم در هوای داخل منزل و هم در هوای بیرون وجود دارد. مواد حاوی فرمالدئید می‎توانند آن را به صورت گاز در هوا آزاد کنند. در اینجا برخی از منابع احتمالی استنشاق این ماده ذکر شده است:

• اگزوز خودرو منبع اصلی فرمالدئید موجود در هوا است.
• محصولات چوبی فشرده حاوی رزین‌های فرمالدئید اغلب منبع فرمالدئید در خانه‌ها هستند.
• استفاده از وسایل گرمایشی بدون تهویه مانند اجاق‌های گاز، اجاق‌های هیزمی و بخاری‌های نفتی می‌تواند سطح فرمالدئید را در داخل خانه افزایش دهد.
• فرمالدئید جزء دود تنباکو نیز هست. هم افرادی که سیگار می‌کشند و هم کسانی که در معرض دود سیگار قرار دارند، درصدی از آن را استنشاق می‌کنند.
• فرمالدئید و سایر مواد شیمیایی که فرمالدئید آزاد می‌کنند، گاهی اوقات با غلظت‌های کم در لوازم آرایشی و سایر محصولات مراقبتی مانند لوسیون‌ها، شامپوها، نرم‌کننده‌ها و برخی لاک‌های ناخن استفاده می‌شوند. استفاده از آن‌ها می تواند سطح فرمالدئید هوای داخل خانه را افزایش دهد.
• کارگران صنایعی که محصولات حاوی فرمالدئید را می‌سازند، تکنسین‌های آزمایشگاه و برخی از متخصصان مراقبت‌های بهداشتی ممکن است نسبت به عموم مردم بیشتر در معرض خطرات فرمالدئید قرار بگیرند.

خطرات فرمالدئید برای سلامتی انسان

به این ترتیب فرمالدئید به عنوان یک ماده سمی، تحریک کننده و حساسیت زا در سطوح بالاتر از 0/1 قسمت در میلیون (ppm) می‌تواند منجر به عوارض متعددی شود. برخی از خطرات فرمالدئید عبارتند از:

• احساس سوزش چشم، بینی و گلو
• سرفه کردن
• خس خس سینه
• حالت تهوع
• خستگی مفرط
• سردرد
• تحریک‌پذیری

از طرفی تماس طولانی یا مکرر با این ماده می‌تواند باعث واکنش‌های آلرژیک، تحریکات و بثورات پوستی، درماتیت تماسی، کهیر، آسم برونش، ضعیف شدن سیستم ایمنی، مشکلات عصبی مانند کاهش تمرکز و حافظه، اسیدوز و … شود.

 *آنزیم‌های بدن فرمالدهید را به فرمیک اسید تجزیه می‌کنند که باعث افزایش اسیدیته خون می‌شود. به این وضعیت اسیدوز گفته می‌شود که می‌تواند مشکلات جدی برای فرد به همراه داشته باشد.

آیا فرمالدئید سرطان زاست؟

مطالعات متعددی ارتباط بین فرمالدئید و افزایش خطر ابتلا به سرطان را نشان داده‌اند. مطالعات آزمایشگاهی نشان دادند که قرار گرفتن در معرض سطوح بالای این ماده باعث ایجاد سرطان‌های داخل بینی و همچنین سرطان خون در موش‌ها می‌شود.

در ادامه، مطالعات روی نمونه‌های انسانی نشان داد که قرار گرفتن در معرض مقادیر نسبتاً بالای فرمالدئید در محیط‌های کاری و پزشکی مانند بیمارستان‌ها و کارخانه‌های تولید محصولات چوبی با افزایش خطر ابتلا به برخی از انواع سرطان در انسان مرتبط است. این مطالعات نشان داده‌اند که افرادی که در محل کار در معرض این ماده قرار گرفته‌اند، در معرض خطر ابتلا به سرطان نازوفارنکس (قسمت بالای گلو و پشت بینی) هستند. همچنین شواهدی مبنی بر ارتباط احتمالی بین فرمالدئید و سرطان پوست وجود دارد. چندین مطالعه نیز خطر ابتلا به سرطان خون به ویژه لوسمی میلوئیدی را در افرادی که به طور مرتب با این ماده سروکار دارند، نشان داده‌اند.

با توجه به مطالعات انجام شده، آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) که بخشی از سازمان بهداشت جهانی (WHO) است، فرمالدئید را به عنوان “ماده سرطان‌زا برای انسان” طبقه‌بندی کرده و آن را عامل بالقوه سرطان نازوفارنکس و لوسمی می‌داند.

جمع بندی

فرمالدئید یک ترکیب شیمیایی پرکاربرد در صنایع مختلف از جمله تجهیزات پزشکی می‌باشد. با این حال، به دلیل خطرات سلامتی متعددی که برای انسان دارد، به عنوان یک ماده سمی شناخته شده است. قرار گرفتن در معرض این ماده می‌تواند منجر به مشکلات تنفسی، تحریک چشم و پوست و در موارد شدید، سرطان شود. به همین دلیل، استفاده از آن در بسیاری از صنایع از جمله صنعت پزشکی رو به کاهش است و جایگزین‌های ایمن تر و سازگارتر با سلامت انسان و محیط زیست در حال توسعه هستند.