
روش های استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی

استریلیزاسیون با اشعه گاما و فرابنفش
بیمارستان میتواند محیطی امن برای درمان و مراقبت از بیماران باشد؛ اما زمانی خطرناک میشود که آلودگی و عفونت به راحتی از یک بیمار یا ابزار و تجهیزات به بیمار دیگر و همچنین پرسنل منتقل شود. به همین دلیل ضدعفونی و استریلیزاسیون برای بیمارستانها، کلینیکها، آزمایشگاهها و سایر موسسات پزشکی بسیار مهم است و دارای نهادهای نظارتی خاصی است. روش های استریلیزاسیون به سه دسته کلی حرارتی، شیمیایی و تشعشعی تقسیم میشوند. این روشها برای حذف یا از بین بردن انواع میکروارگانیسمها بدون تأثیر قابل توجه بر خواص فیزیکی و شیمیایی ابزارهای پزشکی استفاده میشوند. در این مقاله با روش های تشعشعی استریلیزاسیون مانند استفاده از اشعه گاما و فرابنفش آشنا خواهید شد.
برای آشنایی با سایر روش های استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی به مقالات زیر مراجعه بفرمایید:
- استریل کردن تجهیزات پزشکی با استفاده از گرما (اتوکلاو و گرمای خشک)
- استریلیزاسیون تجهیزات پزشکی با روشهای شیمیایی (فرمالدهید و اتیلن اکساید)
1- استریلیزاسیون با اشعه گاما
یکی از روش های استریلیزاسیون وسایل پزشکی و آزمایشگاهی استفاده از اشعه گاما است. اشعه گاما از جمله پرتوهای یونیزان است که طول موج کوتاه و شدت بالایی دارد. این پرتو برای از بین بردن همه میکروارگانیسمها و هاگ آنها استفاده میشود. اشعه گاما باعث تغییر و تخریب ذرات زیر اتمی درگیر در مکانیسمهای ژنتیکی میکروبها میشود و اساساً به طور مستقیم یا غیرمستقیم به DNA و RNA آنها آسیب میرساند و منجر به مرگ سلولی و متعاقباً مرگ ارگانیسم میشود.
این روش گزینه خوبی برای استریل کردن تجهیزاتی است که نمیتوانند گرمای شدید اتوکلاو بخار یا گرمای خشک را تحمل کنند. یکی از ویژگیهای کلیدی تابش گاما، قابلیت نفوذ بالای آن است که امکان ارسال پرتو را به قسمتهایی از محصولات که ممکن است چگالی بالاتری داشته باشند، فراهم میکند.
البته گاما معمولاً با خطر بالایی همراه است و در واقعیت همیشه نمیتوان از آن استفاده کرد. از معایب آن میتوان به مضر بودن آن برای انسان، قیمت بالا، ایجاد تغییرات نامطلوب در محصول و آسیب رساندن به ساختار محصول اشاره کرد. به همین دلیل، منبع تابش معمولاً توسط یک فولاد ضد زنگ دو لایه محصور میشود تا از محیط در برابر تابش محافظت کند.
اشعه گاما برای استریلیزاسیون گرافتهای انسانی مانند آلوگرافت استخوان، غضروف، تاندون، رباط، پوست و غیره که به طور گسترده برای جراحی ترمیمی استفاده میشوند، کاربرد دارد. استریلیزاسیون توسط اشعه گاما همچنین برای استریل کردن سوزنهای زیرپوستی، چاقوی جراحی، تیغههای جراحی، پانسمانهای چسبنده و داروهای حساس به حرارت استفاده میشود. یکی دیگر از کاربردهای رایج استریلیزاسیون با پرتو گاما، استریل کردن مواد غذایی است که سبب از بین بردن باکتریهای موجود در غذا میشود.

مزایای اشعه گاما
- قدرت نفوذ بالا
- مناسب برای انواع مواد مانند اقلام خشک، مرطوب و حتی یخ زده
- قابل اعتماد و دقیق
معایب اشعه گاما
- مضر و خطرناک برای اپراتور
- ایجاد تغییرات نامطلوب در ساختار ماده مانند تغییر رنگ، حلالیت و بافت
- آسیب رساندن به ساختار محصول
- قیمت بالا
2- استریلیزاسیون با اشعه فرابنفش (UV)
یکی دیگر از روش های استریلیزاسیون استفاده از اشعه فرابنفش است. اشعه فرابنفش یکی از امواج الکترومغناطیسی است که طول موج آن بیشتر از اشعه ایکس و کمتر از نور مرئی است. پرتو فرابنفش داری طول موجهای مختلفی میباشد و بر این اساس طبقه بندی میشود که یکی از آنها UV-C است. UV-C نور UV با طول موج کوتاه است که اغلب به عنوان UV «میکروبکش» شناخته میشود. در طول موجهای 200 تا 300 نانومتر که در آن UV-C عمل میکند، نوکلئیک اسیدهای موجود در میکروبها نور UV-C را جذب میکنند. این اتفاق باعث ایجاد تغییراتی در ساختار آنها میشود که توانایی نوکلئیک اسیدها را برای تکثیر یا بیان پروتئینها مختل میکنند. این اتفاق منجر به مرگ سلولی در باکتریها و غیرفعال شدن ویروسها میشود.
استریلیزاسیون به وسیله لامپهای UV انجام میشود. انواع مختلفی از لامپهای UV در حال حاضر مورداستفاده قرار میگیرند که عبارتند از:
- لامپهای جیوه ای کم فشار (تابش نور UV در طول موج 253 نانومتر)
- دیودهای ساطع کننده نور فرابنفش که طول موجهای انتخابی بین 255 تا 280 نانومتر را ساطع میکنند.
- لامپهای زنون پالسی که طیف گستردهای از اشعه فرابنفش را ساطع میکنند (پیک انتشار نزدیک به 230 نانومتر است).

اثربخشی این روش به عوامل زیادی بستگی دارد؛ از جمله این عوامل کیفیت و نوع استفاده از تجهیزات، مدت زمان قرار گرفتن در معرض UV، طول موج و شدت اشعه و توانایی میکروارگانیسم برای مقاومت در برابر نور UV میباشند. البته در مورد این اشعه نیز نگرانیهای ایمنی وجود دارد؛ زیرا نور فرابنفش برای بیشتر موجودات زنده مضر است و قرار گرفتن در معرض نور UV میتواند باعث افزایش خطر ابتلا به برخی سرطانها در انسان شود. سایر نگرانیهای ایمنی شامل خطر اختلال بینایی است.
جمعبندی
در نهایت در جدول زیر خلاصهای از مهمترین روش های استریلیزاسیون، مزایا، معایب و کاربردهای آنها خواهیم داشت.

منبع
Rutala, Disinfection and sterilization in health care facilities: what clinicians need to know, 2004
Mubarak, Evaluation of sterilization methods for medical devices, 2019