استفاده از اتوکلاو و گرمای خشک برای استریل کردن تجهیزات پزشکی

عفونت‌های بیمارستانی با استفاده از روش‌های مختلف استریلیزاسیون قابل پیشگیری و کنترل هستند. به همین دلیل ضدعفونی و استریل کردن تجهیزات پزشکی برای بیمارستان‌ها، کلینیک‌ها، آزمایشگاه‌ها و سایر موسسات پزشکی بسیار مهم است و دارای نهادهای نظارتی خاصی است. در خصوص استریل، روش‌‌های مختلف استریلیزاسیون به سه دسته کلی گرمایی، شیمیایی و تشعشعی تقسیم می‌شوند. این روش ها برای حذف یا از بین بردن انواع میکروارگانیسم‌­ها بدون تأثیر قابل توجه بر خواص فیزیکی و شیمیایی ابزارهای پزشکی استفاده می‌شوند. در ادامه با روش‌های گرمایی مانند اتوکلاو و گرمای خشک بیشتر آشنا می‌شویم. در روش‌های گرمایی از تأثیر گرما و فشار بخار آب برای کشتن میکروارگانیسم‌ها استفاده می‌شود.

برای آشنایی با سایر روش‌های استریل کردن تجهیزات پزشکی به مقالات زیر مراجعه بفرمایید:

• استریل کردن تجهیزات پزشکی با اشعه گاما و فرابنفش

• استریل کردن تجهیزات پزشکی با روش‌های شیمیایی

استریل کردن یا استریلیزاسیون به چه معناست؟

استریلیزاسیون به فرآیندی اطلاق می‌شود که طی آن تمامی میکروارگانیسم‌ها مانند قارچ‌ها، باکتری‌ها، هاگ‌ها و موجودات یوکاریوتی تک سلولی و سایر عوامل بیولوژیکی مانند پریون‌های موجود روی یک سطح با استفاده از روش‌های فیزیکی یا شیمیایی، تخریب یا غیرفعال می‌شوند. در مورد تجهیزات پزشکی نیز فرآیند استریلیزاسیون برای از بین بردن عوامل بیماری زا انجام می‌شود تا احتمال انتقال آن‌ها از یک بیمار به بیمار دیگر به حداقل برسد.

روش‌های استریل کردن تجهیزات پزشکی

روش‌های استریلیزاسیون به سه دسته کلی گرمایی، شیمیایی و تشعشعی تقسیم می‌شوند. تجهیزات و دستگاه‌های پزشکی از موادی مثل فلز، سرامیک، شیشه، پلاستیک و … ساخته شده‌اند. پس دستگاه‌های پزشکی مختلف از مواد شیمیایی متفاوتی ساخته می‌شوند؛ بنابراین هر وسیله نیازمند روش‌ خاصی برای استریل‌ کردن است تا ساختار فیزیکی و شیمیایی آن تحت تأثیر قرار نگیرد. فرآیندهای استریلیزاسیون را می‌توان به صورت زیر طبقه بندی کرد که در ادامه به چند مورد از مهم‌ترین روش‌های گرمایی بیشتر می‌پردازیم.

روش های گرمایی استریل کردن تجهیزات پزشکی

۱- استفاده از دستگاه اتوکلاو

این روش قدیمی‌ترین و ایمن‌ترین روش شناخته شده برای استریل کردن تجهیزات پزشکی و ابزار جراحی است. در استریلیزاسیون با اتوکلاو بخار، تجهیزات در دمای ۱۲۱-۱۴۸ درجه سانتیگراد با فشار حدود ۱۵ پوند بر متر مربع در معرض بخار قرار می‌گیرند. از آنجا که فشار آن بیشتر از فشار اتمسفر است، نفوذ بخار سریع‌تر انجام می‌شود و در نتیجه میکروارگانیسم‌ها از جمله هاگ‌ها از بین می‌روند. در این روش سه پارامتر دما، زمان و فشار باید تنظیم شود. معمولاً پارامتر زمان به اندازه تجهیزات و دما بستگی دارد. این بدان معناست که فرایند اتوکلاو را می‌توان برای هر گروه از تجهیزات پزشکی سفارشی و تنظیم کرد.

چگونه وسایل را با اتوکلاه استریل کنیم؟

چرخه زمانی معمول برای اتوکلاو بخار ۱۵ تا ۲۰ دقیقه است. هنگامی که وسیله مدنظر داخل محفظه دستگاه قرار میگیرد، درب اتوکلاو قفل می‌شود. سپس یک پمپ خلاء تمام هوای موجود در محفظه را خارج می‌کند و آن را با بخار جایگزین می‌کند. اکنون، فشار بخار برای دستیابی به استریلیزاسیون موردنظر برای مدت زمان مدنظر اعمال می‌شود. هنگامی که چرخه کامل شد، بخار تخلیه می‌شود و تجهیزات آزمایشگاهی با دقت از محفظه خارج می‌شوند. در این روش از دمای بسیار بالا استفاده می‌شود؛ به همین دلیل برای بعضی از تجهیزات پزشکی که حساس به حرارت هستند، روش مناسبی نیست.

مزایای اتوکلاو بخار

• امکان استریل کردن طیف گسترده‌ای از وسایل پزشکی و سازگاری آن با اکثر مواد
• انعطاف پذیری و وابستگی آن به عوامل متعددی مانند دما، رطوبت و زمان
• ایمنی بهتر نسبت به سایر روش‌ها
• اقتصادی
• بدون نیاز به مواد شیمیایی
• زمان پروسه کوتاه
• نفوذ خوب به تمام سطوح

معایب اتوکلاو بخار

• نیاز به برق، آب سرد و بخار
• مضر برای ابزارهای حساس به حرارت
• استفاده زیاد از آن میتواند به ابزارهای میکروسرجری ظریف و حساس آسیب برساند.
• ابزار ممکن است پس از استریل کردن همچنان مرطوب باشند و احتمال زنگ زدگی و سوختگی وجود دارد.

۲-روش گرمای خشک

در این روش، استریلیزاسیون با قرار گرفتن وسایل در دمای بالا (بالای ۱۴۰ درجه سانتیگراد) به دست می‌آید. مکانیسم عمل آن به این صورت است که دستگاه تا دمای مطلوب گرم می‌شود و سپس وسایل در چمبر گرم قرار داده می‌شوند. زمان لازم برای استریلیزاسیون طی می‌شود و در پایان وسایل برداشته می‌‌شوند تا خنک شوند. اکسیداسیون اجزای سلولی سبب از بین رفتن میکروارگانیسم‌ها در این روش می‌شود.

گرمای خشک در چه مواردی و چگونه استفاده میشود؟

این روش در مواردی استفاده می‌شود که وسیله مدنظر با رطوبت اتوکلاو بخار آسیب ببیند و یا اجازه نفوذ به گرمای مرطوب را ندهد.

به دو صورت کلی میتوان از هوای خشک استفاده کرد؛ هوای استاتیک (گراویتی) و هوای رانشی. در حالت استاتیک در واقع از یک آون استفاده می‌شود که المنت‌های حرارتی در پایین محفظه آن وجود دارند و باعث انتقال هوای گرم طبق پدیده همرفت می‌شود. اما در حالت رانشی از یک دمنده استفاده می‌شود که هوای گرم شده را با سرعت بالاتری نسبت به حالت قبلی در سراسر محفظه به گردش در می‌آورد و انتقال انرژی به ابزار سریع­تر انجام می‌شود.

مزایای گرمای خشک

• نصب دستگاه آسان است و هزینه عملیاتی نسبتاً کمی دارد.
• غیرسمی است و به محیط زیست آسیب نمی‌رساند.
• برای ابزارهای فلزی و تیز، خورنده نیست.

معایب گرمای خشک

• زمان بر به دلیل سرعت کند نفوذ گرما (نسبت به استریل بخار)
• دماهای بالا برای بسیاری از مواد مناسب نیستند (اقلام پلاستیکی و لاستیکی را نمی‌توان با حرارت خشک استریل کرد؛ زیرا دمای استفاده شده (۱۶۰ تا ۱۸۰ درجه سانتیگراد) برای این مواد بسیار بالا است).

جمع‌بندی روش های استریل کردن تجهیزات پزشکی

در نهایت در جدول زیر خلاصه‌ای از مهم‌ترین روش‌های مختلف استریلیزاسیون، مزایا، معایب و کاربردهای آن‌ها خواهیم داشت:

منبع

Rutala, Disinfection and sterilization in health care facilities: what clinicians need to know, 2004

Mubarak, Evaluation of sterilization methods for medical devices, ۲۰۱۹